بینش در مورد منظر خاک مارن

خب، زیست‌گاه‌های باستانی در یک منظر متشکل از خاک مارن این روزها چه‌گونه هستند؟

تحقیقات نشان داده است که زیست‌گاه‌های عصر مفرغ و آهن بیشتر روی تِل‌ها متمرکز بوده‌اند. بسیاری از محوطه‌های بزرگ در کرانه رود عاصی، به همراه محوطه‌های کوچک‌تر در نزدیکی بسترهای رودخانه‌های فصلی، یا نهرهای فرعی، در هر دو طرف رودخانه اصلی قرار دارند. خشت ماده ساختمانی غالب بوده است، اگر چه دیوارهای خشتی اغلب با بن سنگی ساخته می‌شدند. تِل‌های مرتفع پرشیب به خاطر ساخت دیوارهای تدافعی یا استحکاماتی که پیرامون تپه کشیده می‌شده‌اند،‌‌ پدید می‌آمده‌اند. وقتی که استحکامات ساخته می‌شدند، مردم به مدت هزارها سال در تِل‌ها ساکن می‌شدند (گاهی به شکل مداوم و گاهی به شکل مقطعی). بعضی به «مکان‌های» آشنایی تبدیل می‌شدند که نقش مهمی در شکل‌دهی به فعالیت‌های انسان در آن منظر داشتند، و بودنِ آنها باعث پدید آمدن سکونت‌گاه‌های سازمان‌یافته می‌شد.

فعالیت‌های پایدار و گسترده کشاورزی در گذشته و در حال حاضر منظر را تغییر داده است. این را به ویژه می‌شود در بسیاری از سکونت‌گاه‌های رومی و قرون وسطایی دید که امروزه تنها آثار پراکنده‌ای از آنها به جا مانده که روی سطح زمین پخش شده‌اند. این محوطه‌ها را با خشت ساخته‌اند، اما اغلب دهه‌ها یا قرن‌ها سکونت‌گاه بوده‌اند تا این که چند هزاره در آنها زندگی شده باشد، و استحکاماتی آنها را احاطه نکرده است. که معنایش این است که تِل‌های مرتفعی در این مکان‌ها پدید نیامده است. بر خلاف تِل‌های بلند، کشاورزان می‌توانستند وقتی این محوطه‌ها متروکه می‌شدند، خیلی راحت آنها را شخم بزنند. در نتیجه، بسیاری از آنها در پی کشاورزی متراکم به شدت صدمه دیده‌اند.

تِل‌های کوچک به شکل هستند؟

الگوی مشخصی وجود ندارد که تِل‌های کوچک چه شکلی هستند، اما عُرف و قواعدی وجود دارد که باعث می‌شود تا آنها به راحتی شناسایی شوند. اغلب تپه‌های کم ارتفاعِ با دامنه کم‌شیبی هستند که تنها کمی از سطح اطراف خود بالا آمده‌اند. اغلب گرد یا تقریبا گرد هستند، معمولا نتیجه هسته‌زایی بی‌نظم و ترتیب ساختمان‌های خشتی هستند، و در مقایسه با تِل‌های بزرگ‌تر اغلب قطر کم‌تری دارند. تپه‌ای که در تصویر ۱ نشان داده می‌شود، تنها ۷۰ متر قطر دارد، و در حالی‌ که رنگ خاک و گودال‌های غارت‌گری تائید می‌کنند که این یک تِل است، دامنه تپه کم ارتفاع است و بافتی که تابش نور ایجاد می‌کند، کمکی نمی‌کند که بتوان آن را شناسایی کرد.

_{تصویر ۱: تصویر ماهواره‌ای یک تِل کوچک در منطقه حمص. تصویر گوگل ارث © ۲۰۲۱ ماکسار تکنولوجیز.}

تِل‌های بزرگ چه شکلی هستند؟

تِل‌های بزرگ در اندازه‌ها و شکل‌های گوناگون پیدا می‌شوند، و مجتمع‌های تپه‌ای گسترده‌تر با «چند تپه» می‌توانند گاهی به شکل خوشه‌ای به هم مرتبط باشند و یک واحد را تشکیل دهند. این تپه‌ها ممکن است که پرشیب و مخروطی باشند یا پهن و کلفت. همچنین ممکن است گرد، مستطیلی یا چیزی میان این دو باشند. اندازه‌ آنها هم می‌تواند متفاوت باشد. برای مثال، قطنا (تصویر ۲، که به آن تِل مشرفه هم گفته می‌شود) یک محوطه تپه‌ای بزرگ است، با دژی در مرکز آن و شهری بی در و پیکر که در قسمت پایینی آن قرار گرفته و دیوارهای زاویه‌دار آن را احاطه کرده‌اند. این تِل اصلا شبیه تِل‌های عادی نیست – بیشتر تِل‌ها گرد یا تقریبا گرد هستند – اما این نشان می‌دهد که اتفاقا چیزی به نام تِل عادی وجود ندارد.

_{تصویر ۲: قطنا که از بالا دیده می‌شود. تصویر متعلق به گوگل ارث © ۲۰۲۱ ماکسار تکنولوجیز.}

پیدا کردن محوطه‌ها

مطالعه گسترده میدانی – این که خودمان در اطراف یک منطقه به دنبال محوطه‌های باستان‌شناسی بگردیم – ثابت کرده‌ است که این نوع مطالعات برای یافتن محوطه‌های تِل هسته‌زا که بیشتر در عصر مفرغ و آهن دیده می‌شوند، موثر بوده است. اجزاء این محوطه‌ها اغلب به خوبی در یک منظر دیده می‌شوند. اما این شیوه برای شناسایی محوطه‌های «تخت» که در بالا شرح داده شدند و بیشتر در دوران روم و بعدتر سکونت‌گاه بوده‌اند، کمتر موفقیت‌آمیز بوده است.

اما تصاویر ماهواره‌ای ثابت کرده اند که برای شناخت محوطه‌های باستان‌شناسی تخت (با برجستگی کم که در عربی اغلب به آن خربه گفته می‌شود)‌ خوب عمل کرده است. ویژگی آنها این است که خاکشان نور بیشتری را منعکس می‌کند (اغلب به شکل توده‌ای از خاک روشن به چشم می‌آیند) که در تصاویر ماهواره‌ای قابل مشاهده هستند (تصاویر ۳-۵). وقتی که در کاوش‌های میدانی از این محوطه‌ها بازدید می‌کنیم، اغلب آثار باستانی‌ای را می‌بینیم که در محوطه پراکنده هستند – بیشتر سفال، و گاهی اوقات کاشی‌های سقف و سایر اشیاء (تصاویر ۵-۶)

_{تصویر ۳: یک محوطه تخت در منطقه حمص که در یک تصویر ماهواره‌ای دیده می‌شود. توجه کنید که رنگ خاک متفاوت و روشن‌تر است که محوطه را آشکار می‌کند. شناسایی آن سخت است؟‌ داخل خط قرمز را نگاه کنید. تصویر گوگل ارث © ۲۰۲۱ ماکسار تکنولوجیز. تاریخ عکس: ماه مه ۲۰۲۰. (کلیک کنید تا تصویر بزرگ شود)}

_{تصویر ۴: یک تصویر ماهواره‌ای از یک محوطه تخت دیگر در منطقه حمص. این یکی را سخت‌تر می‌شود دید. به رنگ روشن خاک دقت کنید که با یک خط قرمز نشان داده شده است. تصویر گوگل ارث © ماکسار تکنولوجیز. تاریخ تصویر اکتبر ۲۰۱۸. (کلیک کنید تا تصویر بزرگ شود)}

_{تصویر ۵: همان محوطه‌ای که در تصویر ۳ بود، حالا از روی زمین دیده می‌شود. چیز زیادی برای دیدن نیست – فقط آثار باستان‌شناسی که روی سطح زمین پراکنده هستند. عکس متعلق به گراهام فیلیپ.}

_{تصویر ۶: محوطه‌ای که در تصویر ۴ نشان داده شد، حالا از روی زمین دیده می‌شود. در اینجا هم نشان‌های روشن کمی وجود دارد و فقط می‌توان برخی آثار تاریخی را دید که در محوطه پراکنده هستند. عکس متعلق به گراهام فیلیپ.}

یافتن محوطه‌ها می‌تواند فوق‌العاده باشد. چرا سعی نمی‌کنید چند محوطه تِل را در دره بالادست رودخانه عاصی پیدا کنید؟

• آیا می‌توانید الگوها را در مورد چگونگی پراکندگی این زیست‌گاه‌ها شناسایی کنید؟‌
• آیا فکر می‌کنید که مکان محوطه‌ها تحت تاثیر دسترسی به منابع انتخاب شده است؟
• آیا فکر می‌کنید که مکان محوطه‌ها تحت تاثیر مجاورت آنها با راه‌ها و/یا مرزها انتخاب شده است؟
• آیا می‌توانید الگوهایی را شناساییی کنید که با مکان زیست‌گاه‌های بزرگ‌تر مرتبط باشند؟ چرا ممکن است چنین الگوهایی وجود داشته باشند؟